Maciej Borkowski: Die Rezeption Friedrich Hebbels im Dritten Reich, Poznań 1989

(streszczenie)

Maciej Borkowski: Recepcja Fryderyka Hebbla w Trzeciej Rzeszy. Poznań 1989

Na zjawisko, które można by określić jako „renesans Fryderyka Hebbla w Trzeciej Rzeszy” zwróciła uwagę już w 1952 roku Ilse Pitsch w swojej pracy na temat teatru w Niemczech hitlerowskich; również Bogusław Drewniak zajmujący się tą problematyką wymienia Hebbla wśród anektowanych przez narodowy socjalizm klasyków dramatu niemieckiego. Podczas gdy nazistowska recepcja Goethego, Schillera, Kleista i Grabbego doczekały się już pierwszych opracowań w formie monografii lub przynajmniej znaczących przyczynków, tak w wypadku Fryderyka Hebbla problem ten nie wzbudził dotąd zainteresowania ani badaczy faszyzmu niemieckiego, ani przedstawicieli tzw. filologii hebblowskiej.

Przedłożona przeze mnie praca jest próbą dokonania ideologiczno-krytycznej analizy recepcji Fryderyka Hebbla w Trzeciej Rzeszy. Główną tezą jest twierdzenie, iż dominująca w Niemczech w latach 1933-1945 recepcja Hebbla przejęła stereotypy panującej ideologii i stała się medium jej propagowania. Celem pracy było zatem przedstawienie oraz analiza zjawiska wykorzystania przez narodowy socjalizm osoby i dzieła pisarza do celów polityczno-propagandowych, rekonstrukcja specyficznych dla literaturoznawstwa nazistowskiego argumentacji i metodologii.

Bazę materiałową analizy stanowiły dokumenty recepcji reproduktywnej (reproduzierende Rezeption wg typologii Hannelore Link) z zakresu literaturoznawstwa akademickiego oraz krytyki teatralnej.

Przed dokonaniem analizy nazistowskiej recepcji należało spytać o antycypujące ją nurty istniejące przed rokiem 1933. Wobec braku odpowiednich prac recepcyjno-historycznych konieczne było zbadanie całej historii recepcji Hebbla do 1933 r. Pierwszy rozdział pracy zawiera przegląd najważniejszych jej nurtów, spośród których wyselekcjonowany został i przedstawiony w osobnym podrozdziale preformujący nazistowską aneksję Hebbla model volksistowsko-rasistowski reprezentowany przez Adolfa Bartelsa, Theodora Biedera oraz Hansa F. Günthera. 

W rozdziale otwierającym główną część pracy omówiona została zmiana funkcji filologii hebblowskiej po roku 1933. Stała się ona mianowicie, podobnie jak cała germanistyka nazistowska, „nauką praktyczną”, której zadanie polegało głównie na nadaniu organizowanemu przez władze kulturalne Trzeciej Rzeszy kultowi Hebbla pozorów naukowej podbudowy. Wielu przedstawicieli germanistyki akademickiej opuściło zacisza periodyków naukowych i stało się przez publikacje w wysokonakładowej prasie multiplikatorami opinii publicznej.

W rozdziale trzecim przedstawione zostały zabiegi nazistowskiej propagandy zmierzające do zdyskredytowania recepcji do 1933. Narodowy socjalizm przedstawiał się jako wybawca pisarza przed rzekomym niezrozumieniem minionej epoki denuncjowanej jako „era liberalizmu” i uzurpował sobie prawo wyłączności w wypowiadaniu się w imieniu pisarza. 

Rozdział czwarty przedstawia główne tropy konstytuujące nazistowski wizerunek Hebbla jako postaci historycznej. Hebbel został wciśnięty w stereotyp nordyckiego człowieka sfunkcjonalizowany jako monumentalno-heroiczny ideał identyfikacyjny. Recepcja nazistowska przejęła tu skonstruowany przez Bartelsa mit Hebbla, który aktualizowany był w zależności od politycznej koniunktury. Najczęściej występującymi w dyskursie nazistowskim tropami były ukute przez Günthera określenie „der nordischste aller nordischen Dichter”, „der Kämpfer”, „der einsame Germane”. Cech „nordyckich” doszukano się również w budowie fizycznej pisarza. Po roku 1938 biografia Hebbla funkcjonowała dodatkowo jako symboliczna klamra łącząca Austrię z Rzeszą. 

Kolejnych pięć rozdziałów poświęconych jest nazistowskiej recepcji dramatów „Die Nibelungen”, „Agnes Bernauer” , „Maria Magdalena”, „Gyges und sein Ring” oraz „Der Diamant”. W każdym z nich nazistowskie interpretacje skonfrontowane zostały z wcześniejszymi autointerpretacjami i modelami recepcyjnymi, począwszy od samego Hebbla, przy czym oddzielnie potraktowane zostały tu recepcja akademicka i teatralna. 

W recepcji nazistowskiej nastąpiła symplifikacja, nierzadko wulgaryzacja złożonej problematyki utworów. Zostały one zredukowane do aspektów, które wyrwane z kontekstu mogły sprawiać wrażenie światopoglądowego pokrewieństwa z narodowym socjalizmem. przy czym narzucone treści prezentowane były jako prawdziwe intencje autora. 

W centrum zainteresowania Hebblem jako dramaturgiem znalazły sie sztuki „Die Nibelungen” oraz „Agnes Bernauer” zawierające ideologiczne i polityczne „punkty zaczepienia” dla narodowego socjalizmu, co umożliwiło sprowadzenie ich wymowy ideowej do funkcjonalnej jednoznaczności. W przypadku trylogii o Nibelungach była nim obciążona tradycją ideologii volksistowskiej tematyka (heroiczny mit), natomiast w przypadku tragedii „Agnes Bernauer” antydemokratyczna apoteoza państwa. 

Pewna polaryzacja stanowisk nie wykraczających jednak poza ramy zakreślone przez dogmaty obowiązującej ideologii zaznaczyła się w nazistowskiej recepcji dramatów „Maria Magdalena” i „Gyges und sein Ring”. Podczas gdy w aktualizacjach „Marii Magdaleny” wykrystalizowała się z czasem koncepcja „tragedii honoru germańskiego”, tak w wypadku „Gygesa” koegzystowały koncepcie „tragedii przełomu dziejowego”, „tragedii przeciwieństw rasowych” oraz „tragedii fałszywego wodza”. 

Swoistą karierę zrobiła w Trzeciej Rzeszy uznana jednomyślnie przez wszystkie obozy ideologiczne sprzed 1933 r. za artystyczne fiasko komedia „Der Diamant”, którą próbowano przetransponować na antysemicką sztukę tendencyjną. 

Jako kryterium wartościowania przy instrumentalizacji dramatów Hebbla służyła ich propagandowa przydatność, elementy estetyczne nie odgrywały praktycznie żadnej roli. Najdobitniej świadczy o tym politycznie motywowane usuniecie z repertuarów teatralnych uznawanych za czołowe osiągniecia artystyczne Hebbla tragedii „Judith” i „Herodes und Mariamne”, przy jednoczesnej nobilitacji sztuki „Der Diamant” . 

Na podstawie zachowanych dokumentów recepcyjnych (recenzje, programy teatralne, scenopisy) możliwe było zrekonstruowanie politycznie motywowanych manipulacji dokonywanych w ramach konkretyzacji teatralnych. Skala chwytów manipulacyjnych sięgała od wykreślania niewygodnych fragmentów dialogów, poprzez usuwanie ważnych postaci („Die Nibelungen”), aż po dopisywanie całych scen („Der Diamant”). 

Jako instytucjonalne centrum kultu Hebbla w Trzeciej Rzeszy funkcjonowało Towarzystwo Hebblowskie. Jego historii oraz działalności w okresie Trzeciej Rzeszy poświęcony jest rozdział dziesiąty pracy. 

Mimo iż volksistowsko-rasistowski model recepcyjny powstał w Niemczech na długo przed przejęciem władzy przez Hitlera, to rok 1933 należy uznać za cezurę w historii recepcji pisarza – szczególnie w sferze recepcji akademickiej, w której stał się dominującym dopiero po roku 1933. Konfrontacja interpretacji nazistowskich z ocenami wcześniejszych, uznawanych do dziś badaczy Hebbla, ujawniła dzielącą je przepaść, nie tylko w zakresie przekazywanych treści. lecz także – a może przede wszystkim – pod względem stosowanych metod, które tylko w cudzysłowie można nazwać badawczymi.

Nawet jeśli istnienie w utworach Hebbla elementów podatnych na manipulacje uznać za niepodważalne, to może to jedynie wyjaśniać przyczynę zainteresowania się nim przez narodowy socjalizm, w żadnym jednak wypadku nie może służyć jako dowód ideologicznego pokrewieństwa. Sięgniecie po twórczość Fryderyka Hebbla wynikało z jednej strony z woli stworzenia iluzji historyczno-kulturalnej kontynuacji, z drugiej zaś z niezdolności nazizmu do stworzenia własnej, politycznie i artystycznie kwalifikowanej produkcji teatralnej.